Чамд Хир Хугацаа Үлдсэн бэ?

       Аавын талын өвөө маань 89 насалсан, харин өвөөгийн ах нь өвөөгөөс арван жилээр урт насалсан. Нэг эмээ маань 85, харин нөгөө эмээ маань 93 хүрсэн. Эцэг эх маань хоёул амьд, эрүүл саруул 73, 82-той. Удам сударт маань залуудаа өнгөрсөн хүмүүс гэвэл дайнд юм уу, үйлдвэрийн осолд л орсон нь бий. Магадгүй би ердөө үүгээр өөрийгөө хуурч байж ч болох юм, гэхдээ эдгээр мэдээлэл дээр суурилан би өөрийгөө хэр удаан амьдрахыг таамаглаж сууна. Надад урт удаан амьдрах бүх л боломж бий гэж би бодох ба бодож байгаа минь буруу байж болзошгүйг шалгах хүсэл ерөөс алга. Миний үхэлтэй холбоотой хамгийн том айдас бол хадгаламжин дахь хамаг мөнгөө дуусчихаад байхад үхэхгүй байгаад байх вий л гэх байна.

Магадгүй би их этгээд зүйл бодож явдаг юм шиг харагдаж болно. Гайхалтай нь олон ч хүмүүс хэр хугацаа үлдснийг нь тодруулахад туслах жаахан ч гэсэн туслах мэдээллийг эрэлхийлж явдаг. Хэрэв үгүй сэн бол яг ийм зорилгоор өч төчнөөнөөр сурталчлагдах үйлчилгээнүүдийг хэрхэн тайлбарлах вэ? Аль хэдийнэ .... компаниуд ген дараалал уншуулах аргаар хувь хүний уушигний хорт хавдраас, ....-д өртөх магадлалыг санал болгож байна. Харин одоо шинэ фирмүүд санал болгохдоо бид хэрхэн насалж байгааг хромосомын төгсгөлд орших Теломер бүтцүүдийг шинжилснээр хэлж өгч чадна гэнэ.

        Хэрвээ энэ ажиллагааг үргэлжлүүлбэл, хүний наслах насны хязгаар нь тавиур дээрх савтай сүүний дуусах хугацаа шиг л тов тодорхой болох нь байна. Тэгэхээр хэзээ эцэс болохыг мэдэхгүй гиюүрэхийн оронд бид өөрсдөд оноогдсон баталгаат чанарын хугацаагаа мэдэх нь. Заримд нь үүнийг мэдэх нь сэтгэлийн том ачаа байж болох ч, харин бусад нь ирээдүйгээ төлөвлөх боломжинд талархаж болох юм. Гэхдээ та үүнийг сайнаар эсвэл муугаар хүлээж авахыг дурьдахаа больё гэхэд, энэ мэдээлэл нь хэр баталгаатай үнэн бэ? Эдгээр шинэ төрлийн шинжилгээнүүд нь үнэхээр нийгмийн шинэ эргэлт мөн үү? Бид амь насанд халтай хүчин зүйлүүд болох холестролын хэмжээ, цусны даралтыг хэмжсээр л ирсэн. Наслалтын биологийг илүүтэйгээр ойлгох нь бидэнд олон зүйлийг хэлж байгаа ч, үхэх өдрөө баттайгаар мэдэх нь боломжгүй хэвээрээ л байх уу?

        

       Энэхүү шинжлэх ухаанаар ирээдүйг төлөглөх арга нь хэдэн жилийн өмнө наслалтанд тань юу хамгийн ихээр нөлөөлж байгааг илрүүлэх зориулалттай гэрийн генетик тестийн нээлтээр эхэлсэн юм. Энэ нь маш энгийн байсан. Онлайнаар савтай хэрэргслүүдийг та захиалж аваад, шуудангаар хүлээж авна. Гэртээ сууж байгаад завжныхаа дотор талыг ариутгасан хөвөнгөөр арчаад, дээжээ шуудангаар буцаагаад явуулна. Шинжилгээний дүн нь и-мэйлээр хэдэн долоо хоногийн дараа ирнэ. Шинжлэх ухааны нэрийн өмнөөс би үүнийг өөрийн биеэр туршиж үзсэн юм.

Та Шийд.

        Гол асуудлыг нь би удалгүй олж мэдсэн юм. Үр дүн нь янз бүрээр тайлбарлагдаж болон ба таны угаасаа бодож явдаг байсан зүйлстэй холбож ойлгоход амархан. Жишээ нь, та над мэтийн азгүйчүүдийн нэгэн адил өдөр бүр 3 аяга кофе ууснаар зүрхний шигдээс болох эрсдэл нь 60 хувиар өснө гэж хариу ирж гэе. Аймшигтай сонсогдох ч гэл ээ, үнэндээ кофе ууснаар зүрхний шигдээс болох магадлал маш бага бөгөөд ингэж үхэх магадлал нь бүр ч өчүүхэн юм. Цаашлаад нарийн ухвал та үүнийг улам ч ач холбогдол багатай болгох мэдээлэл, жишээ нь, таны дунджаар доогуур зүрхний шигдээс болох ерөнхий эрсдэл гэх мэтийг олж болох юм. Би ямар ч гэсэн олсон юм. Ингээд дүгнэхдээ эмээ өвөөтэйгөө харицуулах нь магадгүй хамаагүй дээр юм байна гэж би бодож эхэлсэн.

      Товчхондоо гэвэл нэг генээр үүсгэгдэх үхлийн эрсдэлтэй өвчин л биш бол генийн энэ шинжилгээ нь таны хэр урт наслахыг мэдэхэд тус болж чадахгүй. Өндөр магадлалтай гарсан жижиг жижиг эрсдлүүд таныг 95 хүрэх үү, эсвэл 60-аас цааш явахгүй юу гэдгийг хэлж өгч чадахгүй юм. ....гэгчийн эрсдэл нь надад 0.08, дундаж болох 0.07 хувиас өндөр байлаа гээд намайг авч одох шалтгаан болно гэж үү? Эсвэл намайг үхүүлэх шалтгаан нь миний тоохгүй байгаа арьсны хорт хавдар байх уу? 

       Канад дахь Альбертагийн Их Сургуулийн биоэтик судлаач, хуульч Тимоти Каулфиелдийнхээр бол миний энэ хандлага тийм ч ховор үзэгдэл биш гэнэ ээ. "Хүмүүс энэ өндөр эрсдэлтэй гэж гарсан шинжилгээний хариуны эсрэг нэг их зүйл хийдэггүй. Энэ мэдээг хүмүүс хүндээр хүлээж авах нь ховор ба тэд дасгал эрчимтэй хийж, идэх уухдаа санаа тавьж, бусад эмнэлгийн шинжилгээнүүдэд ойрхон хамрагдаж эхлэх нь тун ховор" гэнэ. Энэ нь тэглээ гээд тийм ч сүртэй цочирдом үзэгдэл биш юм. Бид угаасаа л илүү уламжлалт илүүдэл жин, цусны өндөр даралт, холестрол түвшин гэх мэт шинжилгээнүүдийн муу дүнд ч нэг их зүйл хийлгүй хүлээж авсаар ирсэн. 

      Харин ч энэ мэтийн генетик тестэнд чихэн дүлий, нүдэн сохор байдлаар хандах нь бүр ойлгомжтой зүйл байж болох юм. Нидерланд дахь Лейден Их Сургуулийн Эрүүл Мэндийн Төвийн эрдэмтэн Элин Слагбумын багийн олж мэдснээр бол 80-90 насалсан эрүүл бүлгийн дунд зүрхний шигдээс, хорт хавдар, 2-р зэрэглэлийн чихрийн шижин өвчнүүдийн генетик эрсдэл нь хүн амын дунджийнхаас нэг их ялгарах юмгүй байсан байна.

үргэлжлэл бий...

Шинжлэх Ухаанд Амжилт Гаргая Гэвэл: Зарим Алтан Дүрмүүд.

Жеймс Д. Уатсон

Энэхүү нийтлэлийг 1993 оны 3-р сарын 2-нд Колд Спринг Харбор Лабораторид болсон Крик/Уатсон нарын ДНХ давхар-хеликсийг нээсний 40 жилийн хүндэтгэлийн симпосиум дээр тависан ярианаас үндэслэн хэвлэв.

        Шинжлэх ухаанд амжилт гаргая гэвэл, чамд аз хэрэгтэй. Аз дутсан бол би хэзээ ч генетикт анхалж сонирхолтой болохгүй байх байсан юм. Их Сургуулийн 3 дахь жилдээ 17 настай байхдаа би Норт Вүүдс дэх зуны амралтаасаа Чикагогийн Их Сургуульд эргэх ирмэгцээ "Амьдрал гэж юу вэ" гэх онолын физикч Эрвин Шродингерийн бичсэн бяцхан номыг олсон юм. Тэр л бяцхан үнэт хайрцагт Шродингер хэлэхдээ амьдралын үндэс нь ген байх ёстой гэсэн байсан юм. Тэр үеийг хүртэл би шувуунуудыг сонирхдог байсан. Харин үүнээс хойш би бодохдоо, хэрвээ ген нь амьдралын нууц юм бол, би энэ талаар илүүг олж мэдмээр байна гэж шийдсэн юм. Энэ үнэхээр хувь тавилангийн эргэлт байсан. Учир нь энэ үйл явдал тохиолдоогүй бол би бүх амьдралаа шувуу судлахад зарцуулаад, өнөөдөр намайг хэн ч мэдэхгүй байх байлаа.

 

Харин оронд нь би 20-р зууны тэргүүлэх асуултуудын нэг болох "Ген гэж юу вэ?" гэх асуултад бүрэн автсан юм. Хоёр дахь тохиолдол нь би КалТек-д орох гэсэн миний хүсэлтийг няцаасан явдал болно. Мэдээж тэд юу гэж над шиг шувуу судлагчийг анхаарч үзэх вэ дээ. Тэгээд би Индианагийн Их Сургуульд орж, миний профессор мэдээж Салва Луриа болсон юм. Түүний надад итгэх итгэл миний дөнгөж төрсөн генетикийн сонирхлыг улам дээш нь өргөж өгсөн. Мөн Пасаденаг (КалТек) бодвол Блүмингтонд охидуудтай, бас сагсанбөмбөгтэй байсан юм.

 Жеймс Уатсон, 1962 оны Нобелийн Шагналтан.

Нуклейн хүчлийн бүтэц ба үүргийг Францис 

Крик ба Маурис Вилкинстэй хамтран нээсэн. 

         Гэхдээ шинжлэх ухаанд амжилттай байхад аз төдийхнөөс илүү олон зүйлс бас хэрэгтэй. Толгой сайтай байх нь тийм ч хангалттай биш юм. Маш сэргэг олон хүмүүс амьдралд хол явахгүй байх нь олонтаа. Минийхээр бол оюуны авъяасаа, замыг чинь хаасан ёс уламжлалыг дагахгүй байх зан чанартай хослуулах хэрэгтэй. Энэ нь надад бол PhD-ээ дуусгахаасаа ч өмнө Луриагийн арга барилаас татгалзаж, өөрөө өөрийнхөө замыг эрэлхийлэх гэсэн үг байсан юм. Мөн энэ нь олон зүйлcийг бусад олон хүмүүсээс арай өөрөөр хийнэ гэсэн үг байсан. Эдгээр нь миний амжилтын алтан дүрмүүд болж хувирсан юм.

Ялагчдаас суралц 

        Эхний дүрэм: Шинжлэх ухаанд амжилт гаргая гэвэл тэнэг хүмүүсээс холуур яв (энд би Луриагийн дүрмийг мөрдөж байна). Энэ жаахан хазгай сонсогдож байж болох ч, чи үргэлж өөрөөсөө илүү авъяаслагуудаар өөрийгөө хүрээлүүлж байх хэрэгтэй. Энэ яг л теннис эсвэл хөөцөлдөж тоглохтой адил зүйл. Бүр хүүхэд байхаасаа л би надтай адил муу хүүхдүүдтэй хөөцөлдөж тоглох дургүй байдаг байсан. Хожлоо гэхэд энэ чинь тийм бахархмаар биш байх болно. Харин шинжлэх ухаан эсвэл амьдрал гэдэг тоглоомонд бол зүгээр хожих нь чиний зорилго биш, харин хэцүү зүйлсийг хожих нь эрхэм зорилго чинь. 

“Шинжлэх ухаанд амжилт гаргая гэвэл тэнэг хүмүүсээс холуур яв.” 

Өөрөөр хэлбэл, өөрийнхөө чадлаас цаадaхыг давж, оройд нь хүрэх гэсэн үг юм.

 

Эрсдлээс бүү ай. 

        Энэ бол миний хоёр дахь дүрэм: Том амжилт гаргая гэвэл, эрдэмтэн та том асуудалд унагааж болохуйц эрсдэлтэй алхам хийхэд бэлэн байх хэрэгтэй. Үе үед хүмүүс чамайг ямар нэг юм хийхэд арай бэлэн биш гэж хэлэх болно. Миний мэргэжлийн замналын эхний жилүүдийг жишээлээд үз л дээ. Надад сээр нуруугүйтнүүдийн талаар ихийг заасан зоологич Паул Вейсс, маш авъяаслаг боловч алсын хараагүй нэгэн байсан. Энэ нь надад сайнаар нөлөөлөөгүй юм. Учир нь тэр миний Европ дахь профессорын дадлагын хугацааг шийддэг хүн нь байв. Би Копенхагенаас Кембридж рүү шилжнэ гэхэд тэтгэлгийг минь тасалж орхих нь тэр. Түүнийхээр бол би биологичийнхоо хувьд кристолографид хангалттай бэлтгэгдээгүй байсан юм. Мэдээж тэр нь үнэн байсан л даа. Гэхдээ том нээлтийг хийх цор ганц арга нь Рентген Дифракцын Анализ байсан (хэдийгээр энэ анализийн мэргэжилтнүүд ДНХ бол хэт ахдсан даваа гэж бодож байсан ч гэл ээ). Хэрвээ шинжлэх ухаанд үсрэлт гаргая гэвэл номын тодорхойлолтоор бол чи шаардлагад нийцэхгүй байх нь олонтаа. Ноцтой шүүмжлэлүүдээс ч зайлсхийх арга үгүй.

        Өндөр давааг давахыг эрэлхийлэх чиний эрмэлзлэл зарим хүмүүсийн эгдүүг хүргэж, хөнжлийнхөө хирээр хөлөө жий гэж хэлүүлж ч болно. Энэхүү дээдэх хүмүүсийн шүүмж, санамжийг үл ойшоох нь эргээд хүнд уршиг авчирч болохуйц. Олон тохиолдолд энэ нь докторантурын зөвлөгчөө, лабораторын ахлахаа, эсвэл бүр тэнхимийн тэргүүнээ хүртэл няцаана гэсэн үг байх нь бий. Хэрвээ хүссэн газраа хүрье гэвэл хоёр дахь эцэг эх болсон тэднийг ч уландаа гишгэхэд бэлэн байх хэрэгтэй. Төрсөн эцэг эхээ бол чи аль хэдийн хаясан байх л даа. Хэцүү л байсан биз. Харин одоо шинжлэх ухаанд шүтэж явдаг баатруудаа хаях хэрэгтэй. Хувь хүний үүднээс энэ нь сэтгэлээр унахуйц байж болно л доо. Болгоомжтой байхгүй бол ингэх нь сэтгэлзүйн гүн хямрал үүсгэж ч болохуйц юм.

Эргээд унах газартай бай 

        Харин энэ бол миний гурав дахь дүрэм юм: Өөрийг чинь маш хүнд байдалд орчихсон байхад туслаад өгөх хэн нэгнийг халаасандаа үргэлж байлгаж бай. 

“Би дургүй зүйлээ хийхээр тийм гаргууд хүн биш.” 

       Францис Крик бид хоёр олон ч удаа хүнд асуудлуудад орж байсан, гэвч аль нь ч биднийг зогсоогоогүй юм. Учир нь үргэлж л биднийг аврах хэн нэгэн байсан болохоор. Кембриджэд байхад Макс Перутц, Жон Кендрю бидний арыг дааж байсан. Жишээ нь, Паул Вейсс тэтгэлгийг минь хаасны дараа, Жон намайг Теннис Курт Роад байрандаа үнэгүй амьдруулж байлаа. Асуудалд орох үед нь туслахыг хүсэх эсвэл туслаж чадахуйц хэн нэгэн байхгүй олон ч авъяаслаг, ирээдүйтэй эрдэмтдийг би мэднэ (ДНХ дээр бидний өрсөлдөгч байсан Розалинд Франклин гэх мэт).

      Луриа намайг нэг удаа докторантурын оюутан байхад минь гистологийн (эс судлалын) хичээл авахуулах гэсэн Ральф Клеландыг эсэргүүцлээ гээд асуудалд орохоос минь аварч байсан юм. Минийхээр бол тэр хичээл шал цагийн гарз л байсан. Яг ингээд би Клеланд болон бусад докторын ажлын шүүгч бүлгийнхэнд хэлчихсэн юм. Мэдээж Луриа миний энэ ухвар араншинд сэтгэл дундуур байсан ч, арай ч Клеландтай нийлж фагуудтай (бактерийн вирус) зугаацахын минь оронд, намайг утгагүй зураг зураад л байдаг хичээл хүчээр авахуулаагүй юм. Ингээд би гистологи дээр юу ч мэдэлгүйгээр ажил дээр хөл тавьж байж билээ.

Зугаа цэнгэл хөөж, олонтой холбоотой бай 

         Ингээд миний дөрөв дэх дүрэм рүү орьё: Хэзээ ч битгий уйтгартай юмыг хийж бай. Миний туршлагаар бол үргэлж л хэн нэгэн дургүй зүйлсийг чинь хийхийг чамд зөвлөж байх болно. Хийж болохгүй. Би дургүй зүйлээ хийхээр тийм гаргууд хүн биш. Дуртай сонирхсон зүйлээ хийхэд ч хүч хүрэхгүй байхад чинь. Энэ нь чамд анхаарал тавидаг, чамайг хүн гэж хүндэлдэг хүмүүсээр өөрийгөө хүрээлүүлж байх нэг шалтгаан. Францис Крик гоц ухаант, философич, математикч найз Жеорже Крейсел дээрээ ойр ойрхон очиж оюуны туслалцаа авдаг байсан. Крейсел тухайн үедээ л уламжлалыг уландаа гишгэдгээрээ алдартай нэгэн байсан ба Францисаас өөр ойр дотны найз нөхөд байхгүй мэт байсан. Mатематик хэцүү болсон үед Францис түүнээс л туслалцаа авдаг байсан юм. 

“…оюуны зиндаа нэгтэнгүүдтэйгээ эвэлж ажиллаж дийлэхгүй бол, шинжлэх ухаанаас гарсан чинь дээр.” 

        Өөрийн санаагаа мэдлэгтэй шүүмжлэгчид байнга ил тод болгож байх нь маш чухал ба Крик бид хоёртой өрсөлдөж байсан хоёр гол өрсөлдөгчид маань давхар-хеликсийг олж нээгээгүй нэг шалтгаан нь тэд хоюулаа маш хаагдмал байсанд оршно гэж би хэлнэ. Розалинд Франклин энгийнээр ойртож ярихдаа бүрэг ба их хожууг хүртэл Францис түүнд маш олон сайхан зөвлөгөөнүүдийг дуртайяа өгөх байсан гэдгийг ойлгодоггүй байсан юм. Тэр Францистай эртхнээс санал солилцож эхэлсэнсэн бол Францис түүний ололт, хэмжилтүүдийг хос сууриудыг нээхдээ ашиглахыг ятгаж дөнгөх л байсан юм. Мөн адилаар Линус Паулинг. Линусын их нэр алдар бүгдийг сүрдүүлж, хэн ч түүнтэй санал зөрөлдөхийг хүсдэггүй байдлыг бий болгосон. Түүний чөлөөтэй ярьдаг цорын ганц хүн нь үргэлж л дэвэргэж, магтаж байдаг эхнэр нь л болж хувирсан. Тийм дэвэргээ энэ амьдралд л лав хэнд ч хэрэггүй.

       Залуу хүний хувиар, шинжлэх ухаанд л орвол гоц санаа, нээлтүүд чинь чамайг бусад хүмүүсийн арга эвийг олохоос хөндийрүүлж дөнгөнө гэж бодох сайхан ч, нэгэнт шинжлэх ухааны тогоонд ороод ирэхээр энэ бодлоо өөрчилөх нь зайлшгүй болно. -Тэдгээр тохирч нийцэхгүй хүүхдүүдтэй нийлж яадаг юм бэ? гэж бодох нь ахлах сургуульд байхад чинь бол амархан байсан байж болно. Гэхдээ үнэндээ бол шинжлэх ухаанд байгаа нэгэн бусад эрдэмтэдтэй нийлж ажиллахыг хүсэхгүй бол амжилтанд хүрэхэд маш хэцүү л байна даа. Уулзалт, хуралд оролцож, чамайг тойрчихсон байж болох түлхүүр баримтуудыг олж авч байх хэрэгтэй. Санал зөрөлддөг байсан ч хамаагүй, өрсөлдөгчидтэйгөө ярилцаж, санал солилцдог байх хэрэгтэй. Би л лав тэдгэг байсан. Би мэдэх ёстой хүн болгоноо таалагдсан, таалагдаагүй гэлгүй танилцаж мэддэг байсан юм. Харин энэ нь надад их тус болсон.

      Ингээд миний сүүлийн дүрэм гэвэл: Хэрвээ чи жинхэнэ оюуны зиндаа нэгтэнгүүдтэйгээ эвэлж ажиллаж дийлэхгүй бол, шинжлэх ухаанаас эртхэн шиг гарсан чинь дээр.░ 

Орчуулсан Эрдэнэжаргалын Гэрэлтуяа 

Science: Vol 261, 24 September 1993.
______________________________________________________________________________

Англи хэл дээрх текстийг энд-ээс үзнэ үү.